ХХ ғасырдың соңында әлемнің көптеген аймақтарында, соның ішінде Қазақстанда да жұқпалы аурулар құрылымы айтарлықтай өзгерістер болды. Инфекциялардың эволюциясы қарқынды түрде жүрді. Бұл «қайтатын және жаңадан пайда болатын инфекциялар» үлесінің күрт өсуімен ерекшеленді. Бұл індеттер – туберкулез, мерез, дифтерия, полиомиелит вирусының айналымы қайта басталды. Легионерлер ауруы, Лайма ауруы, С, Д, Е вирустық гепатиттері, Африка және Оңтүстік Америка геморрагиялық қызбасы бұрын белгісіз инфекциялардың жаңа тобы пайда болды.
«Ғасыр дертіне» айналған АИТВ-инфекциясына аса назар аударылды. Инфекция көптеген миллиондаған адамдар, соның ішінде балалар мен жасөспірімдер үшін қауіп төндіретін, өзінің ауқымы бойынша көрінбейтін апат ретінде әлемдік қауымдастыққа түсіп кетті.
КСРО-ның әлеуметтік-демографиялық көрсеткіштерін талдау елде адамның иммун тапшылығы вирусының әкелінуі және оның одан әрі таралуы үшін барлық алғышарттар бар екенін көрсетті. Бұл, бірінші кезекте, басқа мемлекеттермен, атап айтқанда, Африка және Азия өңірлерімен Халықаралық экономикалық қатынастардың кеңеюімен, туристік байланыстардың өсуімен және Халықтың көші-қон қарқындылығымен байланысты. Осыған байланысты, әлемнің көптеген елдерінде, соның ішінде бұрынғы Кеңес Одағында АҚТҚ-инфекциясының індетіне қарсы іс-қимыл жасау үшін түрлі профилактикалық бағдарламалар қабылдана бастады.
КСРО Денсаулық сақтау министрлігі 1999 жылғы 10 сәуірдегі №239 «КСРО-да ЖИТС-ның алдын алу қызметін ұйымдастыру туралы» бұйрығымен ҚазССР денсаулық сақтау министрлігінің жанынан ЖҚТБ-ға қарсы күрес жөніндегі комитет құрылды. Сонымен қатар, Қазақ КСР Денсаулық сақтау министрлігі мемлекеттердің жинақталған әлемдік тәжірибесін, ДДҰ - ның АИТВ-инфекциясына қарсы күрес жөніндегі ұсынымдарын ескере отырып және республикадағы АИТВ/ЖИТС бойынша эпидемиологиялық ахуалдың ерекшеліктерін ескере отырып, денсаулық сақтау вице – министрі Я. А. Клебанов қол қойған «Қазақ КСР-інде ЖИТС-ның алдын алудың республикалық қызметін ұйымдастыру туралы» 1998 жылғы 25 қазандағы № 706 бұйрығымен 1989 жылғы 1 қарашада ЖИТС-ның алдын алу Республикалық ЖИТС-тың алдын алу және оған қарсы күрес орталығының бас дәрігері болып медицина ғылымдарының кандидаты М. К. Сапарбеков тағайындалды.
Осы уақытта Қазақстан АИТВ-инфекциясы індетінің бастапқы даму кезеңінде болды, сондықтан дербес мамандандырылған қызмет құру республикада АИТВ-инфекциясына қарсы іс-қимыл бойынша ұйымдасқан және мақсатты түрде дайындалуға және профилактикалық шаралар кешенін жүзеге асыруға мүмкіндік берді.
1990 жылдан бастап 1999 ж. дейін ЖИТС-ның алдын алу және оған қарсы күрес жөніндегі республикалық қызмет жетілдіріліп, одан әрі дами бастады. Оған: ЖИТС-ның алдын алу және оған қарсы күрес жөніндегі республикалық, облыстық (қалалық) орталықтар, денсаулық сақтаудың түрлі деңгейлеріндегі ЖИТС-ның диагностикалық зертханалары кірді.
Қазақстанда АИТВ-инфекциясы бойынша қызметтің қалыптасуы мен эпидемияға қарсы іс-шаралардың жүргізілуіне денсаулық сақтаудың тәжірибелі ұйымдастырушысы, бас мемлекеттік санитарлық дәрігер, ҚазССР еңбек сіңірген дәрігері медицина ғылымдарының кандидаты, ЖИТС РО бас директоры Клебанов Яков Аркадиевич үлкен үлес қосты.
1995 жылы Қазақстан Республикасының министрлер кабинеті жанындағы ЖИТС-ның алдын алу және оған қарсы күрес жөніндегі үйлестіру кеңесі ұйымдастырылды. Үйлестіру кеңесінің негізгі мақсаты-Республикада Үкімет деңгейінде ЖИТС бойынша барлық алдын алу жұмыстарын үйлестіру вице-министр И. Тасмағамбетованың төрайымдылығымен 05 тамыз 1995 жылғы №1084 қаулысы шыкты. Үйлестіру кеңесінің негізгі мақсаты-Үкімет деңгейінде республикада ЖИТС бойынша барлық алдын алу жұмыстарын үйлестіру. Үйлестіру кеңесі Орталық Азия аймағындағы ЖИТС мәселесі бойынша Үкімет деңгейінде жалғыз үйлестіруші орган болғанын атап өткен жөн. Оның тікелей қолдауымен Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 13 ақпандағы № 193 қаулысымен бекітілген ЖИТС-ның алдын алу және оған қарсы күрес жөніндегі республикалық бағдарлама, АИТВ/ЖИТС-ның таралуының алдын алу жөніндегі Қазақстан Республикасының ұлттық саясатының қазіргі тұжырымдамасы (1995ж.). Осы кезеңде Республикалық ЖИТС-тың алдын алу және оған қарсы күрес орталығының мамандары халықаралық ұйымдардың (CDC, ДДҰ, CAAP, ЮНЭЙДС және т.б.) техникалық және қаржылық қолдауымен республикада АИТВ инфекциясын эпидемиологиялық қадағалаудың тұжырымдамалық және ұйымдастырушылық-әдістемелік тәсілдерін анықтады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаев Назарбаев 1994 жылғы 5 қазанда № 176-Ш «ЖИТС ауруының алдын алу туралы» Қазақстан Республикасының Бірінші Заңын бекітті.
Соңғы жылдары Қазақстан АИТВ-инфекциясын эпидемиологиялық қадағалауды дамыту және жетілдіру бойынша ТМД-да көшбасшы болды. Оның құрылымына халық пен негізгі топтар арасында АИТВ инфекциясын эпидемиологиялық қадағалау міндеттерін кеңейтуге мүмкіндік беретін қазіргі заманғы компоненттер кірді. Жетілдірілді: Зерттеу дизайны, зерттеудің стандартты әдістемесі қалыптастырылды, деректерді жинаудың нақты құралы жасалды, зерттеуге қосылу және шығару критерийлері анықталды. Әлемдік тәжірибе тәжірибесін ескере отырып, таңдау көлемі мен таңдау дизайны есептелген. CDC, жәрдемдесу жобасы / ICAP, ЮНЭЙДС қызметкерлерінің көмегімен және қатысуымен АИТВ-инфекциясына Шолғыншы эпидемиологиялық қадағалау жүргізу хаттамалары әзірленді. АИТВ-инфекциясының тіркелген барлық жағдайларына эпидемиологиялық, клиникалық және зертханалық деректерді жинау, сақтау, беру және талдаудың ақпараттық жүйесі болып табылатын АИТВ-инфекциясы жағдайларын электрондық бақылау жүйесін әзірлеу ЖИТС қызметінің дамуындағы маңызды кезең болды.
Халықаралық ұсыныстарды ескере отырып, негізгі топтардың (ЛУИН, РС, МСМ) санын бағалау әдістемесі әзірленді, ол әртүрлі көздерді пайдалануға, таралуын эпидемиологиялық қадағалауға ықпал етуге (ЭСР) ықпалдасуға, респонденттер құрған RDS іріктеуін енгізуге, жеті көбейткішті және облыс, республика аумағында әрбір шолғыншы сайттың бағалау деректерін экстраполяциялауды пайдалана отырып есеп айырысуға негізделді.
ЖИТС-ның алдын алу және оған қарсы күрес жөніндегі мамандандырылған қызмет өз қызметі барысында министрліктермен, ведомстволармен, халықаралық, үкіметтік емес ұйымдармен өзара іс-қимыл жасайды және ынтымақтасуды жалғастырады. ЖИТС-тің алдын алу және оған қарсы күрес жөніндегі мамандандырылған қызметті құру мен дамытудың бастауында Денсаулық сақтау ұйымдастырушылары: гигиенистер, эпидемиологтар, дәрігер-зертханашылар және инфекционистер: Я. А. Клебанов, М. К. Сапарбеков, Е. Ф. Мейер, М. С. Тукеев, Б. С. Байсеркин, А. Т. Әбішев, И. И. Петренко, В. А. Крюкова, Л. Ю. Ганина, Н. Калинич болды және республикалық және өңірлік ЖИТС орталықтарының басқа да көптеген мамандары. Бүгінгі күні БҰҰ-ның АИТВ/ЖИТС жөніндегі біріккен бағдарламасының жаңа ұсынымдарына байланысты, ҚР ДСМ ЖИТС-тың алдын алу және оған қарсы күрес жөніндегі республикалық қызмет мамандарының алдында жаңа амбициозды міндеттер тұр: АИТВ бар адамдардың 90% өзінің диагнозы туралы білуі тиіс, диагностикаланған ТЖЗ-ның 90% медициналық көмек және антиретровирустық терапия алуы тиіс, ем алатын адамдардың 90% одан оң әсері болуы тиіс.
Осыған байланысты республикалық орталықтың мамандары 2020 жылға дейін елімізде АИТВ-инфекциясы індетіне қарсы іс-қимыл бойынша қажетті нақты қадамдарды әзірледі:
- ҚР-да АИТВ-инфекциясының таралуына қарсы іс-қимыл бағдарламасы, оны іске асырудың Жол картасы, олар халықаралық ұйымдардан (ЖТМФ, ЮНЭЙДС, СДС, ЮСАИД);
- халықаралық донорлар есебінен жоспарланған іс-шараларды қаржыландыруды нақтылау бойынша жұмыстар жүргізілуде;
- іске асыру индикаторлары мен 90-90-90 мақсатқа қол жеткізудің нысаналы көрсеткіштері анықталды.
Аталған іс – шаралар Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау саласын дамытудың 2016-2019 жылдарға арналған «Денсаулық» мемлекеттік бағдарламасында көрсетілген, оның негізгі мақсаты еліміздің тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз ету үшін Қазақстан халқының денсаулығын нығайту болып табылады.
Осылайша, Қазақстан Республикасының аумағында ұйымдастырылған ЖИТС-ның мамандандырылған қызметінің қызметін бағалай отырып, оның сөзсіз практикалық маңызын атап өткен жөн. Біріншіден, республикада халық пен негізгі топтар арасында АИТВ-инфекциясы індетіне қарсы іс-қимылдың мемлекеттік жүйесі құрылды. Екіншіден, Қазақстанның практикалық денсаулық сақтау органдары мен мекемелері ЖИТС қызметімен бірлесе отырып, АИТВ-инфекциясы мен ЖИТС-ның диагностикасы, уақтылы емдеу және алдын алу бойынша барабар іс-шараларды ұйымдасқан түрде өткізуге нақты мүмкіндік алды. Ақырында, бірлескен жұмыстың нәтижесі Еуропалық аймақ елдерінде ұсынылған озық технологияларды енгізу болуы тиіс, бұл елдің денсаулық сақтау саласының зияткерлік әлеуетін қалыптастыруға, БМСК үздік тәжірибесін бейімдеуге, алдын алу бағдарламаларының тиімділігін арттыруға, Қазақстанда АИТВ - инфекциясының пайда болу қаупі факторларымен күресті күшейтуге мүмкіндік береді.
«ҚДСЖМ» ҚММУ эпидемиология, дәлелді медицина және биостатистика кафедрасының меңгерушісі м. ғ. д., профессор М. Сапарбеков.
